Jan Smit is hoogleraar interne geneeskunde van het Radboudumc.

De materialistische benadering van gezondheid en ziekte heeft spectaculaire revoluties in de geneeskunde gebracht, maar leidt ook tot ‘oplossingen’ waar mensen niet beter van worden. Een herontdekking van de betekenis van gezondheid en ziekte kan zowel voor patiënten als zorgverleners leiden tot zinvollere zorg.

Gezondheid werd in de oudheid en middeleeuwen veelal beschouwd als een natuurlijk evenwicht tussen lichaam, ziel en omgeving. Dat veranderde in de zeventiende eeuw, toen wetenschappers en filosofen als René Descartes, William Harvey en Herman Boerhaave het lichaam gingen zien als een apparaat en ziekte als een mechanisch defect. Het dualisme tussen lichaam en ziel leidde tot een boedelscheiding: artsen hielden zich bezig met het lichaam, priesters met de ziel.

Enorme vooruitgang

Deze materialistische visie heeft tot een enorme vooruitgang geleid in de geneeskunde. De introductie van vaccinaties en antibiotica verminderde de sterfte door infectieziekten. Met geavanceerde technieken zijn de oorzaken ontrafeld van niet-overdraagbare ziekten, zoals kanker en hart- en vaatziekten, en zijn effectieve behandelmethoden geïntroduceerd. Transplantaties, regeneratieve geneeskunde en medische technologie brengen ons nieuwe organen. Kortom, de mens is een maakbaar systeem geworden met reserveonderdelen op nabestelling.

Medicalisering

De onvolkomenheden van een technology driven geneeskunde hebben echter geleid tot fragmentatie, medicalisering en definities van ziekte en gezondheid die geen relatie meer hebben met zingevingsvragen van de individuele patiënt. Veel mensen hebben meer dan één ziekte. Zij worden in meerdere zorgketens begeleid door verschillende artsen: voor elk orgaan een dokter.

Overgewicht en type 2 diabetes mellitus, waarbij ziekmakende omgevingsfactoren een grote rol spelen, worden gemedicaliseerd voor een bedrag van 1,7 miljard euro, tot aan maagverkleinende operaties toe. Omgevingsfactoren worden daarentegen maar beperkt aangepakt.

De effectiviteit van antikankermiddelen wordt uitgedrukt in ‘progressievrije overleving’, een begrip dat voor patiënten moeilijk te vatten is en niet per se aansluit op wat zij van hun resterende leven verwachten. In mijn werk als internist behandel ik patiënten met hormoonziekten. Volgens de standaarden van mijn beroepsgroep zijn zij vrijwel allen genezen. Veel patiënten hebben echter ernstige beperkingen in hun lichamelijk en geestelijk functioneren. Tot slot zijn veel ziekten die vroeger dodelijk waren dankzij medische verworvenheden chronisch geworden, waarbij het accent ligt op begeleiden en niet op genezen. Daarvoor is tijd en aandacht nodig. Dat zijn echter geen declarabele zorgproducten.

Betekenis voor de patiënt

Ziekte en gezondheid strekken verder dan een mutatie in het DNA of afwijkende stoffen in het bloed. Het gaat over gestoorde relaties in lichaam en geest en de daarbij behorende zingevingsvragen en verwachtingen, zoals beschreven door William Osler, George Engel en Machteld Huber. Behandeldoelen kunnen daarom nooit alleen worden ontleend aan individuele biologische profielen, maar moeten aansluiten bij de betekenis die gezondheid heeft voor een patiënt. Natuurlijk heeft dit ook een maatschappelijke context: wanneer de leefomgeving ziekte bevordert, moeten vragen gesteld worden hoe zinvol de inrichting van onze samenleving is.

Existentiële vragen

De relatie tussen zorgverleners en patiënten is een ontmoeting tussen mensen in een situatie van kwetsbaarheid, zowel die van de zorgvrager als de zorgverlener. De existentiële vragen van patiënten (en zorgverleners) geven richting aan ons denken over gezondheid en ziekte en leiden daardoor tot zinvollere zorg, waar niet het biologisch profiel van de patiënt, maar zijn persoon centraal staat. Ik bied mijn patiënten met hormoonziekten sinds kort een programma aan waarin niet hun ziekte centraal staat, maar de persoonlijke doelen die zij willen bereiken. Dat betreft naast medische interventies ook een individueel revalidatieprogramma. Deze benadering leidt niet alleen bij mijn patiënten tot betere resultaten, ik voel mijzelf ook beter.

Deze column is digitaal gepubliceerd in Mediator 16 uitgegeven door ZonMW, maart 2016. Over zingeving in de zorg is een digitaal signalement verschenen. Wilt u meer hierover lezen dan vindt u dat signalement op de site van ZonMw.