Alies J. Dekkers is werkzaam voor het LUMC in Leiden.
Het bekendste effect van het stresshormoon (cortisol) is waarschijnlijk de rol in de reactie van het lichaam tijdens stress. Bij gezonde mensen leidt een stressvolle gebeurtenis, lichamelijk of mentaal, tot hogere cortisolwaarden in het bloed. Hierdoor krijgen mensen een snellere hartslag en verhoogde alertheid, om zich klaar te maken voor de bekende ‘’vecht’’ of ‘’vlucht’’ reactie. Wanneer de stress afneemt, daalt het cortisol en komt het lichaam weer tot rust.
Verhoogd cortisol van binnenuit of buitenaf
Cortisol en corticosteroïdmedicijnen (prednison, dexamethason, hydrocortison) vallen onder dezelfde stofgroep: de glucocorticoïden. Zij hebben daarom een vergelijkbaar effect op het lichaam. Wanneer het lichaam zelf teveel glucocorticoïden (bijvoorbeeld cortisol) aanmaakt, wordt dit endogeen hypercortisolisme genoemd. Dit komt bijvoorbeeld voor bij patiënten met een hypofyse- of bijnieraandoening. Wanneer van buitenaf (door medicijnen, bijvoorbeeld prednison) meer glucocorticoïden in het lichaam komen, wordt het exogeen hypercortisolisme genoemd. Bij beide groepen mensen zijn de glucocortioïden in het bloed verhoogd, waardoor de normale stressreactie verandert.
Effecten van op het lichaam
Bekijk de infographic over het Syndroom van Cushing met een overzicht van de klachten in de vorm van afbeeldingen
De lichamelijke effecten van een langdurig verhoogd cortisol zijn over het algemeen bekend. Door het verhoogde cortisol veranderen de vetverdeling, het spierweefsel, de huid en het hart- en bloedvatenstelsel. Uitingen hiervan zijn een voller, rood gezicht, bollere buik, afgenomen kracht in de armen en benen, dunnere huid met blauwe plekken of striae (cellulitis), hoge bloeddruk en/of verhoogd vetgehalte in het bloed (hypercholesterolemie).
Effecten op de hersenen
Naast de veranderingen in het lichaam, leidt een verhoogd cortisol ook tot veranderingen in de hersenen. In een nieuw onderzoek zijn de effecten van stresshormoon op de hersenen samengevat. Hierbij is gekeken naar veranderingen in hersenweefsel, verbindingen tussen hersengebieden en hoe deze veranderingen samengaan met psychische klachten. Uit de beeldvormende onderzoeken blijkt dat het emotionele brein (limbisch systeem) en voorste deel van de hersenschors (prefrontale cortex) anders zijn bij mensen met een verhoogd cortisol. Deze veranderingen hangen samen met problemen in het verwerken van emoties, het geheugen en de functies van de voorste hersenschors. Veel patiënten ervaren hierdoor psychische problemen – meer dan de helft van de patiënten met de ziekte van Cushing ervaart geheugenproblemen, depressieve of angstige gevoelens, verminderde concentratie en/of slaapproblemen. Deze psychische klachten zijn, naast de lichamelijke klachten, een zware belasting voor de patiënt en leiden tot een lagere kwaliteit van leven. Bij patiënten die glucocorticoïden gebruiken worden dezelfde veranderingen in de hersenen en het psychisch functioneren gezien.
Veranderingen na herstel van de cortisolwaarden
De veranderingen in de hersenen en psychische klachten verbeteren na behandeling van de onderliggende ziekte en verlaging van het cortisol. Studies laten echter ook zien dat de hersenenstructuren en psychische klachten (vaak in mildere mate) blijven bestaan – tot jaren nadat de cortisolwaarden hersteld zijn of nadat de glucocorticoïdmedicijnen gestopt zijn. Het is daarom belangrijk dat zowel patiënten als artsen aandacht blijven houden voor de lange termijn effecten van cortisol en glucocorticoïdmedicijnen op de hersenen en het psychisch functioneren.
Het advies is daarom voor patiënten om laagdrempelig hulp zoeken en voor (huis)artsen om psychische ondersteuning aan te bieden, ook nadat de cortisolwaarden hersteld zijn. Voor patiënten die corticosteroïden gebruiken, raden wij aan om de voorgeschreven dosering van uw arts te blijven gebruiken. Wel kunt u met de arts overleggen of de dosering verlaagd kan worden en of een alternatief medicijn bestaat.
Deze blog is een Nederlandse vertaling en publiekssamenvatting van een Engelstalig wetenschappelijk artikel.
Mede-auteurs van het artikel zijn Jorge M. Amaya, Merel van der Meubelen, Nienke R. Biermasz, Onno C. Meijer, Alberto M. Pereira.
Lees het volledige artikel
Engelstalig artikel
Nederlandse vertaling