Vroeg of laat gebeurt er iets moois als onderzoekers, dokters en patiënten met elkaar praten.
Onno Meijer, hoogleraar in de interne geneeskunde, LUMC Leiden
Een jaar of 7 geleden, ’s avonds laat, zat ik in de auto met een bevriende kinder-endocrinologe. We hadden het over de nare stemmingswisselingen die vaak optreden bij de behandeling van kinderen met leukemie – een vorm van kanker. Deze patiënten krijgen hoge doseringen van een kunstmatige vorm van cortisol: dexamethason, of ‘Dexa’. En dat veroorzaakt bij veel patiënten grote psychische bijwerkingen.
Nog langer geleden had het zoontje van een vriend van me leukemie. Tijdens de anderhalf jaar dat het jongetje met grote regelmaat Dexa moest slikken, vroeg zijn vader een keer aan mij: ‘die stemmingsproblemen, kun je daar niet eens iets aan doen’? Ik kon toen weinig terug zeggen. Gelukkig, het zoontje genas van zijn leukemie – de bijwerkingen van Dexa op de koop toenemend. Maar waren die niet te voorkomen geweest?
In de tijd daarna viel op enig moment een kwartje bij me. Want: Dexa lijkt enerzijds erg op ons eigen cortisol. Maar ook weer niet. Twee dingen zijn belangrijk:
- Dexa onderdrukt de hypofyse, en daarmee de aanmaak van cortisol door de bijnier (behalve bij de ziekte van Cushing). Als er Dexa is, is er nauwelijks cortisol.
- Cortisol werkt via binding aan twee soorten ‘receptoren’. Dexa bindt maar aan één van die receptoren. Dat is genoeg om leukemie tegen te gaan, Maar: omdat er geen cortisol is, blijft de andere receptor ongebonden. Ook in de hersenen.
Zou het kunnen dat Dexa de psychische klachten veroorzaakt vanwege het ‘leeg blijven’ van die tweede cortisol-receptor? En: zou dat dan te verhelpen zijn door – naast Dexa – een normale hoeveelheid cortisol te geven aan de patiëntjes?
Herstel de balans : bijwerkingen van dexamethason in kinderen met acute lymfatische leukemie
Ter hoogte van Breda opperde ik het idee 7 jaar geleden aan mijn collega. Ze was een paar tellen stil en zei iets als: ja! Dankzij haar daadkracht kwam er een uitgebreid onderzoek in 50 patiëntjes met leukemie. Samen met haar collega’s constateerde ze inderdaad veel minder stemmings- en slaapklachten, als cortisol samen met Dexa gegeven werd. Het leidde tot een prachtig proefschrift, en belangrijker: een beter leven voor die patiëntjes, en hun gezinnen.
Dexa wordt ook voorgeschreven aan heel wat groepen volwassen patiënten. Ook bij hen zijn er soms flinke bijwerkingen op stemming en slaap. Met onderzoekers uit Utrecht, Rotterdam en Leiden kregen we afgelopen maand een subsidie van ZON-MW om ook in volwassenen te kijken of cortisol deze patiënten kan helpen – mede dankzij een ondersteunende brief van Bijniernet. We hopen zo patiënten die Dexa nodig hebben leed te besparen. Én we hopen zo ook meer te leren over hoe cortisol werkt op onze hersenen.
Vroeg of laat gebeurt er dus iets moois. Ik hoop dat we over een jaar of vier u kunnen zeggen of deze aanpak weer heeft gewerkt…
Best Onno,
Deze blog gaat over dexamethason en stemmingswisselingen die (vooralsnog bij kinderen) te verhelpen zijn met cortisol.
Mensen met een overmaat aan aldosteron ondervinden ook stemmingswisselingen (‘kort lontje’).
Zou bij hen ook iets dergelijks met die receptoren kunnen spelen?
Wat zou bij hen de stemmingsproblemen kunnen veroorzaken?
Met vriendelijke groet,
Margot
Beste Margot,
De effecten van overmaat aldosteron op stemming zijn – helaas – heel slecht begrepen.
Nu ik er – dankzij je vraag! – weer over nadenk:
– er is niet zo’n elegante oplossing voor als voor dexamethason-overmaat. Een Mineralocorticoïd-receptor remmer zou voor de hand liggen, maar het daarmee rem je ook de (positieve) effecten van cortisol via die receptor.
– Aldosteron binding in de hersenen vindt maar op een paar plekken plaats – die hebben bijvoorbeeld te maken met ‘zin in zout’. In de huidige maatschappij is zout-tekort vrijwel nooit een probleem (integendeel). Maar 10.000 jaar geleden was het dat wel. Mogelijk hebben stemmingsproblemen bij Conn’s iets te maken met dat systeem
We weten dat in muis- en rattenbrein er wel degelijk verbindingen lopen tussen die aldo-gevoelige hersengebieden en ‘hogere’ gebieden die met stemming te maken hebben.
Helaas niet zo snel een oplossing…
Ach Onno, ik zie nu pas dat je hebt gereageerd op m’n vraag.
Ik was al weer vergeten dat ik die hier gesteld had. En ik dacht dat ik had aangevinkt dat ik een berichtje zou krijgen als er werd gereageerd…
Maar goed, alsnog dus heel hartelijk bedankt voor je antwoord. Ik moet er nog wel even over nadenken om het te snappen… deze leek doet haar best 😉
Het is al verheugend om te zien dat er meer onderzoek naar cortisol/glucocorticosteroïden komt.
Maar ik wacht met smart tot het ook zo ver is dat aldosteron aan de beurt is….
Hoe gluco’s en mineralo’s ook van elkaar verschillen voor wat betreft suiker dan wel zout, er zijn toch ook overeenkomsten in de effecten op stemming/psyche. Dat zit toch niet in zo’n heel ander hersengebied?
Ook bij langdurig gebruik van hydrocortison komen stemmingswisselingen voor. Zowel bij een te lage spiegel als bij te hoge. Meer aandacht hiervoor is welkom. Laten we hopen dat dit het begin is!